भारत में परिवहन एवं यातायात सुविधाएँ
रेल परिवहन-
- विश्व में पहली रेल- 1825 ई. ब्रिटेन में चलाई गई।
- भारत में पहली रेल- 1853 ई. (मुम्बई थाणे के बीच 34 किमी.)
- राजस्थान में पहली रेल- 1874 ई. (बांदीकुई – आगराफोर्ट)
- भारत में कुल रेलवे जोन- 17 (17 वां नवीनतम कोलकता मेट्रो)
- भारत में कुल रेलवे मण्डल- 67
- राजस्थान में कुल रेलवे जोन- 1 (उ.प. रेलवे जोन) मुख्यालय- जयपुर
- राजस्थान में कुल रेवले मण्डल- 5 (4 उ.प. रेलवे जोन के अन्तर्गत) 1 (कोटा- जबलपुर रेलवे जोन के अन्तर्गत)
- विवेक-एक्सप्रेस- भारत में सबसे लम्बी दूरी तय करने वाली- 19 नवम्बर, 2011 असम के डिबू्रगढऋ से कन्याकुमारी तक, लम्बाई- 4286 किमी.
- हिमसागर एक्सप्रेस- भारत की दूसरी सबसे लम्बी दूरी तय करने वाली रेलगाड़ी जम्मूतवी से कन्याकुमारी लम्बाई 3720 किमी.
वर्तमान में कार्यरत 17 रेलवे जोन
रेलवे जोन | संकेत | गठन | लम्बाई | मुख्यालय | राज्य |
मध्य रेलवे | 5 नवम्बर, 1951 | 3771 | मुम्बई सेंट्रल | महाराष्ट्र | |
पश्चिमी रेलवे | 5 नवम्बर, 1951 | 6475 | चर्च गेट, मुम्बई | महाराष्ट्र | |
दक्षिण रेलवे | 14 नवम्बर, 1951 | 5232 | चेन्नई | तमिलनाडु | |
पूर्व रेलवे | 14 नवम्बर 1952 | 2382 | कोलकता | पं. बंगाल | |
उत्तर रेलवे | 14 अप्रैल 1952 | 6686 | नई दिल्ली | नई दिल्ली | |
पूर्वोत्तर रेलवे | 14 अप्रैल 1952 | 3407 | गोरखपुर | उत्तर प्रदेश | |
दक्षिण- पूर्व रेलवे | 1 अगस्त 1955 | 2430 | कोलकता | पं. बंगाल | |
उत्तर – पूर्व सीमान्त | 15 जनवरी 1958 | 3931 | मलीगांव (गुवाहाटी) | असम | |
दक्षिण मध्य रेलवे | 2 अक्टूबर, 2002 | 5734 | सिकंदराबाद | आंध्र प्रदेश | |
पूर्व मध्य रेलवे | 1 अक्टूबर, 2002 | 3426 | हाजीपुर | बिहार | |
उत्तर- पश्चिमी रेलवे | 1 अक्टूबर, 2002 | 5468 | जयपुर | राजस्थान | |
पूर्व तटीय रेलवे | 1 अप्रैल, 2003 | 2512 | भुवनेश्वर | ओडिशा | |
उत्तर मध्य रेलवे | 1 अप्रैल, 2003 | 3085 | इलाहाबाद | उत्तर प्रदेश | |
दक्षिण -पूर्व मध्य रेलवे | 1 अप्रैल, 2003 | 2397 | बिलासपुर | छत्तीसगढ़ | |
दक्षिण- पश्चिमी रेलवे | 1 अप्रैल, 2003 | 3038 | हुबली | कर्नाटक | |
पश्चिम मध्य रेलवे | 1 अप्रैल, 2003 | 2925 | जबलपुर | मध्य प्रदेश | |
कोलकता मेट्रो रेल | 29 दिसम्बर, 2010 | 25 | कोलकता | पं. बंगाल |
जयपुर मेट्रो-
- शुरूआत- 3 जून 2015 चांदपोल से मानसरोवर (लगभग 12 किमी.)
- भारत में मेट्रो की योजना- 1972 में बनाई गई
- भारत मे मेट्रो की शुरूआत 1984 कोलकता से की गई।
- 2002 दिल्ली में मेट्रो की शुरूआत।
- 2011 बैंगलूरू (नगमा मेट्रो)
- 8 जून 2014- मुम्बई में मेट्रो की शुरूआत की गई।
- 3 जून 2015- राजस्थान (जयपुर)- जयपुर मेट्रो
सड़क परिवहन-
- 29 नवम्बर 2016-I सड़क सुरक्षा नीति- लागू करने वाला प्रथम राज्य राजस्थान इसके तहत सड़क नीति 2015 को आधार मानकर 2020 तक सड़क दुर्घटनाओं में 50% की कमी करना है।
चेतक परियोजना-
- सीमावर्ती क्षेत्रों में सड़कों का विकास
- प्रधानमंत्री ग्राम सड़क योजना- 25 दिसम्बर 2000
- मुख्यमंत्री ग्राम सड़क योजना- 7 अक्टूबर 2005
- स्वर्णिम चतुर्भुज योजना- कुल लम्बाई 5846 किमी.
- N.H.1- दिल्ली – अमृतसर
- N.H.2- दिल्ली – कोलकता
- N.H.3- आगरा- मुम्बई
- N.H.4- मुम्बई- चेन्नई
- N.H.5- चेन्नई- कोलकता
- N.H.7- वाराणसी (उत्तरप्रदेश)- कन्याकुमारी (तमिलनाडु)
- कुल लम्बाई- 2369 किमी. भारत का सबसे लम्बा नेशनल हाइवे
- N.H.8- दिल्ली- मुम्बई भारत का सबसे वयस्तम् नेशनल हाइवे
- N.H.15- पठानकोट (पंजाब)- समख्याली (गुजरात)
- कुल लम्बाई 1526 किमी. राजस्थान में कुल लम्बाई 875 राजस्थान का सबसे लम्बा N.H.
- N.H.47A- केरल भारत का सबसे छोटा नेशनल हाइवे कुल लम्बाई 5 किमी.
नोट- N.H.7- का नाम परिवर्तन कर अब N.H.44 कर दिया गया है। यह श्री नगर से कन्याकुमारी तक 3745 किमी. की लम्बाई में स्थित है।
कुछ प्रमुख राष्ट्रीय राजमार्ग
हाईवे | कहाँ से कहाँ तक |
N.H.1 | दिल्ली – अमृतसर |
N.H.2 | दिल्ली – कोलकता |
N.H.3 | आगरा – मुम्बई |
N.H.4 | थाणे – चेन्नई |
N.H.5 | बहरागोरा – चेन्नई (पूर्वी तट के साथ) |
N.H.6 | धुले – कोलकता |
N.H.7 | वाराणसी – कन्याकुमारी (देश में सबसे अधिक लम्बा) |
N.H.8 | दिल्ली – मुम्बई (राजस्थान – गुजरात में) |
N.H.9 | मुम्बई – विजयवाड़ा |
N.H.10 | दिल्ली – फजिल्का |
N.H.15 | पठानकोट – समखिआली (भारत – पाकिस्तान सीमा के साथ) |
N.H.17 | पानवेल – इडोपेल्ली (पश्चिमी तट के साथ) |
N.H.28 | दिल्ली – लखनऊ |
जल परिवहन-
- वर्तमान में भारत में 13 बड़े तथा 200 छोटे बन्दरगाह है।
भारत में प्रमुख बन्दरगाह-
- काण्डला बन्दरगाह- गुजरात
- मुम्बई बनरगाह- महाराष्ट्र
- जवाहर नेहरू बन्दरगाह- महाराष्ट्र
- मार्मागोवा बन्दरगाह- गोवा
- न्यू मंगलोर बन्दरगाह- कर्नाटक
- कोच्चीन बन्दरगाह- केरल
- चेन्नई बन्दरगाह- तमिलनाडु
- तूतीकोरीन बन्दरगाह- तमिलनाडु
- एन्नौर बन्दरगाह- तमिलनाडु
- विशाखापटनम् बन्दरगाह- आन्ध्रप्रदेश
- पाराद्वीप बन्दरगाह- उड़ीसा
- कोलकता हल्दीया बन्दरगाह- पश्चिम बंगाल
- पोर्टब्लेयर बन्दरगाह- अण्डमान निकोबार (यह भारत का सबसे नवीनतम बन्दरगाह है।)
वायु परिवहन-
- भारत में वायु परिवहन की शुरूआत 1911 में उत्तर प्रदेश के नैनी नामक स्थान से हुई।
भारत के प्रमुख हवाई अड्डे-
- नेताजी सुभाष चन्द्रबोस हवाई अड्डा- दमदम (कोलकता)
- छत्रपती शिवाजी हवाई अड्डा- मुम्बई
- इन्दिरागांधी हवाई अड्डा- नई दिल्ली
- सरदार वल्लभ भाई पटेल हवाई अड्डा- अहमदाबाद
- राजीवगांधी हवाई अड्डा- हैदराबाद
- चौधरी चरणसिंह हवाई अड्डा- लखनऊ
- वास्कोडिगामा हवाई अड्डा- गोवा
- मीनाम्बकम हवाई अड्डा- चेन्नई
- स्वामी विवेकानन्द हवाई अड्डा- रायपुर
- बिरसामुण्डा हवाई अड्डा- रांची